Neve Şalom Sinagogu, Beyoğlu, İstanbul

Neve Şalom Sinagogu, Beyoğlu, İstanbul

Adı “Barış Vahası” anlamına gelen Neva Şalom Sinagogu, Beyoğlu Kuledibi’nde Büyük Hendek Caddesi’nde inşa edilmiştir. Musevi cemaat lideri Marsel Franko; Birinci Karma Musevi ilkokulu’nun jimnastik salonunu sinagog olarak düzenletip, 26 Eylül 1938 yılında Musevilerin dinsel yılbaşıları olan “Roş-Aşana’da açtırmıştır. Ama gerekli yasal izinlerin eksikliğinden dolayı, daha sonraki dönemde İstanbul Valiliği sinagogun eski durumuna dönüştürülmesi kararını alır.

Neve Şalom Sinagogu'nun İçinden Bir Görünüm

1949 yılına gelindiğinde, gerekli yasal izinlerin çıkmasıyla birlikte ve proje çalışmalarına başlanır. Sinagog için hazırlatılan projeler arasında İTÜ’den yeni mezun olmuş Elio Ventura ve Bernard Motola’nın projeleri kabul edilir ve yapı 25 Mart 1951 yılında, bu uzun uğraşlar sonrası ibadete açılır.

Sinagogun tavan örtüsü kubbedendir. Bu kubbenin mimari hesapları ünlü Badin’e yaptırılmış ve kubbe ünlü kartonpiyer ustası Garbis Usta’ya döktürülmüştür. Sinagogun vitrayları Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde çizilmiş ve özel camlar İngiltere’den getirilmiştir. Mermer döşemeler ise oniksten hazırlanmıştır.

Neva Şalom Sinagogu, 6 Eylül 1986 yılında ve 15 Kasım 2003’te iki kez bombalı saldırıya uğramış ve bu saldırılar sonrası restore edildikten sonra tekrardan ibadete açılmıştır.

Barış vahası anlamına gelen bu anlamlı ismi taşıyan Sinagoglar'a İstanbul tarihinin eski dönemlerinde de rastlanır.

1951 yılında ibadete başlanan Neve Şalom Sinagogu ise Birinci Karma Yahudi İlkokulu tören salonundan dönüştürülerek inşa edilmiştir. 1937'li yıllarda, Keneset (Apollon) ve Zülfaris Sinagogları Galata ve Beyoğlu'nun hızla artan yahudi nüfusunun dini ihtiyaçlarına cevap veremez olmuştu. Özellikle Pesah, Roş Aşana ve Kipur gibi büyük bayram günlerinde muhtelif salonlar kiralanıyor ve o günlere özel izin alınarak geçici ibadethane olarak kullanılıyordu.

1937 (5697) Roş Aşana Bayramında Galata Beyoğlu Cemaati Başkanı Marsel Franko'nun gerekli izinleri zamanında almayı ihmal etmesi üzerine bu gibi geçici ibadet salonlarının boşaltılması olayı yeni ve geniş bir Sinagog'un inşa zorunluluğunu tekrar gündeme getirdi. Bu arada en müsait yer olarak da Refik Saydam Caddesinde Kazablanka Gazinosu'nun yanında bulunan ve Bağdat'lı hayırsever Elia Kadoorie'nin satın alarak cemaate bağışladığı arsa öngörülmekte idi.

Müzakereler ve girişimler devam ederken, artan gereksinme ve baskıyı kısmen hafifletebilmek için Cemaat Başkanı Marsel Franko, Galata yöresindeki mevcut iki yahudi İlkokulunu birleştirerek Büyük Hendek Caddesi üzerindeki kız ilkokulunun Sinagog olarak tadilini kararlaştırdı. Tamirat dolayısı ile okulun öğrenimini de geçici olarak tatil ettiğini de Milli Eğitim Müdürlüğüne bildiren Franko, gerekli değişiklikleri tamamlayarak, Sinagogu 26 Eylül 1938 (5699) tarihli Roş Aşana Bayramına yetiştirdi. Herkes Franko'yu kutlar ve takdir ederken, okulun izinsiz olarak Sinagog'a dönüştürüldüğünü öğrenen Milli Eğitim Müdürlüğü durumu Başkanlığa iletti. Yetkili makamların haklı ihtar ve tekdiri ile karşılaşan cemaat yönetimine binayı okul olarak eski haline döndürmeleri için, İstanbul valisinin girişimi ile iki yıllık bir süre tanındı. Cemaat yetkili kurullarının ve diğer görev arkadaşlarının kararı olmadan, tek başına tasarrufta bulunan Marsel Franko da istifa etmek zorunda kaldı. 

Ana bina, Lakerdacı sokak'taki girişten tekrar eğitime açılırken, sadece tören salonu Ehal olarak kullanılan bir gardrop ve Şişhane'deki Sarı Madam kahvesinden kiralanan iskemlelerle zaman zaman ibadete tahsis edilmeye başlandı. Evlenme Kütüklerinden tespit edebildiğimiz bilgilere göre, 14 Mart 1948 (3 Veadar 5708) günü Avraam oğlu Yaakov Kohen Morel ile Yuda kızı Klara Alaluf burada evlenmişlerdir. Dönemin Türk-yahudi basınının, söz konusu salona artık bir isim verilmesi ısrarı karşısında Cemaat yönetimi 1948 yılı Pesah bayramının ilk günü, 24 Nisan 1948 (15 Nisan 5708), yeni kurulacak Sinagog'un isminin Neve Şalom olarak kararlaştırdığını ve bu adın şimdilik bu salon için kullanılabileceğini açıkladı. Galata Cemaati Temmuz 1949'da salonun tamiri için bir ön karar alarak, bir inşaat komisyonu teşkil etti ve inşaat iznini aldı.

İlk olarak dönemin ünlü İtalyan mimarı Denari'yi Beyoğlu'nda kendi adını taşıyan binadaki görkemli bürosunda ziyaret eden heyet üyeleri kendisinden bir proje talep ettiler. Denari, bir hafta gibi kısa bir sürede bir ön çalışma hazırlayarak komisyona sundu. Bu sıralarda, İstanbul Teknik Üniversitesi'nden mezun olmuş iki yahudi genci, Elio Ventura ve Bernard Motola, böylesine anlamlı bir yapının ancak hissedilerek meydana getirilebileceğini, kendilerine de bir fırsat verilmesi gerektiğini savundular. Yaşar Çikvaşvili işin Denari'ye verilerek bir an önce tamamlanmasını istiyordu. Ancak ısrarlar karşısında heyet bu iki gençten de bir proje teklifi almayı kabullendi. Altı aylık titiz bir çalışma sonucu hazırladıkları projeyi, o güne kadar pek alışılmamış bir yöntemle, bir kokteyl düzenleyerek 18 adet büyük pano halinde yöneticilere sunan Ventura ve Motola, Yönetim Kurulunun derhal o anda verdiği bir kararla bu inşaatla görevlendirildiler. Haziran 1991'de kendisiyle görüştüğümüzde Elio Ventura hala o günlerin heyecanı ile parlayan gözlerini uzaklara dikerek:

"İnşaatı almak için çetin bir mücadele gerekmişti, fakat bizim için asıl uğraş ancak başlıyordu. Hem Cemaatimizin ihtiyacı ve beklentisi bir mabedi inşa etmek, hem de zamana ve tekniğe karşı savaş vermek gerekiyordu."

diye anlatıyordu hislerini.

"Her şeyi en ufak detaylarına kadar biz çiziyor, inşaatın başından belki sadece biraz uyumak için ayrılıyorduk. İlk önemli ve nazik sorun kupol (kubbe) oldu. Hem görkemli ve hafif, hem de yaklaşık 8 tonluk bir avizeyi taşıyabilecek kadar dayanıklı olmalı idi. Kupol hesabını ünlü Badin'e yaptırttık. Resimlerini çizdik, Yazıcı sokakta ünlü kartonpiyerci Garbi Usta'ya döktürdük. Bazı idarecilerin muhalefetlerine rağmen kupol pencerelerini, hava vantilasyonunu sağlayabilmek için bir açık bir kapalı düzende ön gördük. Sinagogun endirekt ışıklandırılmasını teminen tüm floresanları gizleyen bir dekor düzeni getirdik. Vitraylar Güzel Sanatlar Akademisinde çizildi, özel camları İngiltere'den ithal edildi. Fer forje kapısının bile resmini 1/1 ölçekle bizler çizdik. Kadınlar mahfelinin ve diğer ahşap bölümlerin tüm detaylarını yerli tahtadan imal ettirdik. Tüm mermer bölümler tamamen oniksten hazırlandı"

Etoile du Levant gazetesi 8 Eylül 1950 sayısında "Ce que sera dans trois mois le Temple Neve Chalom" yazısında inşaatın gidişi hakkında bilgi veriyor ve "İstanbul yahudilerinin bir kaç ay sonra kentin en güzel ve en büyük Sinagog'una kavuşacaklarını" müjdeliyordu.

"Uykusuz ve stres içinde geçen günlerimizde en büyük destekçimiz Mihail Çikvaşvili'nin cesareti ve fakat Albert Benardete'nin teşviki idi. Kendisi olmasa o işi nasıl bitirebilirdik!"

diyor Ventura.

Aralık 1950'de parasızlık yüzünden bir an durma noktasına gelen inşaat komisyon üyelerinin iki yıllığına borç verdikleri ek 50.000 TL ile devam ettirildi.

O gün için büyük miktar sayılan 300.000 TL'ya mağlolan Neve Şalom Sinagogu'nun açılışı için 25 Mart 1951 (17 Veadar 5711) Pazar sabahı görkemli bir tören düzenledi. Cemaatin dini lideri ve müstakbel Hahambaşı Rafael Saban, Moşe Benhabib, Beth Din mensupları, Dr. S. Abrevaya ve diğer cemaat yöneticileri, tüm diğer İstanbul Sinagogları'nın hahamları, cemaat kurum yöneticileri, Türk yahudi basını mensupları ve kalabalık bir dindaş topluluğunun hazır bulunduğu törene saat 10:30'da Hazan İzak Maçoro'nun bülbül sesi ile okuduğu Baruh Aba duası ile başlandı. İlk olarak söz alan Rafael Saban Sinagog'un:

"Sadece dua edilen bir yer değil, fakat zengin ile fakirin, yaşlı ile gencin, cahil ile bilgenin samimi bir eşitlik ve kardeşlik havası içinde toplanıp birbirine karıştığı bir yer olmasını"

diledi.Beyaz cübbeleri içinde 8 Hahamın getirdiği Sefer Tora'ların Ehal'e yerleştirilmesinin heyecanından sonra söz alan Galata Beyoğlu Kasımpaşa Şişli Cemaati Başkanı Moiz Hayim bu inşaatın tamamlanması için gayret gösteren tüm gençlere teşekkür etti, Sinagog'un şimdilik sadece Cumartesi günleri açık tutulacağını ve zaman zaman haftalık vaazlar ve Maftirim konserleri düzenleneceğini belirterek Neve Şalom Sinagog'unu üç yıllık hizmetinin bir nişanesi olarak Rafael Saban'a emanet etti. Neve Şalom'u "30 yıllık bir rüyanın gerçekleşmesi" olarak ifade eden danışman İzak Saban ise inşaatın bittiğini, ancak Sinagog'un henüz oturulacak sıralar dahil bir çok eksiği bulunduğunu belirtti. Teva'ya fırlayan İstanbul Milletvekili İsak Altabev:

"imkanı olan her yahudi'nin bu Sinagog'un tamamlanmasına ve cemaate layık bir düzeye gelmesine katkıda bulunması gerektiğini"

ateşli ve heyecanlı sözlerle ifade ederek kendi ve eşi adına iki banko bağışladı. On dakikadan kısa bir süre içinde 280 sıra bağışlanmıştı bile. Tören İsak Maçoro'nun okuduğu ilahilerle sona erdi.

Neve Şalom o günlerde Büyük Hendek Caddesi'ne cephesi olmayan, dar bir geçitten girilip çıkılabilen bir konumda idi. Öndeki binanın yıkılması ve cephenin açılabilmesi izni bir kaç yıl sonra alınabildi. Sinagog önünde bulunan ve 2 Şubat 1952 yılında 40.000 TL'ya satın alınan Avukat Reşat Atabinen'e ait 69 kapı no.lu 57 m2 alanlı 4 katlı bina, 1960 yılında alınan izinle yıkılarak ön cephe inşaatı tamamlandı. Ses düzeni Mart 1953'te bitirilen Sinagog'un yeni cephe kapıları da 1960'ta tamamlanabildi.

İddia edilir ki bugünkü Neve Şalom'un yerinde 15. yüzyılda İspanya'dan göç eden Sefaradların kurduğu Aragon Sinagogu bulunuyordu.

Her yıl sayısız neşeli (Düğün ve Bar-Mitzva) veya kederli (cenaze) törenin, bir çok anlamlı kutlamanın birbirini izlediği Neve Şalom Sinagogu'nun, 40 yıllık tarihinin en önemli olayları arasında, 2 Mart 1953 günü Hahambaşı Rafael Saban ve 7 Aralık 1961 günü Hahambaşı David Aseo'nun is'ad törenleri ile 6 Eylül 1986 Cumartesi sabahı dini vecibelerini yerine getirmekte olan 22 yahudi'nin ölümü ile sonuçlanan yabancı uyruklu saldırıyı belirtmek gerekir.

6 Eylül 1986 (2 İllul 5746) Cumartesi sabahı tam 9:17'de Neve Şalom Sinagogu'nu basan yabancı uyruklu bazı kişiler dua etmekte olan cemaate bombalar ve makineli tüfeklerle saldırarak ateş açtılar. Ancak 2-3 dakika süren bu saldırıda, ibadet etmekte olan 22 yahudi hayatını kaybeder ve ikisi ağır yaralanırken sadece bir tek kişi, Gabriel Şaul, kurtulabildi. Bu saldırıyı gerçekleştiren saldırganlar ellerinde patlayan bombalarla parçalandılar.

Sinagog tamirde olduğu süre içinde dini törenler Şişli Sinagog'unda icra edildi. Saldırının ertesi günü için planlanan ve Şişli Sinagoguna alınan Mario Levy ile Süzet Beraha'nın düğününden tam 9 ay sonra, 7 Haziran 1987'de İzak Marcelli ile Perli Ojalvo'nun düğünü Neve Şalom'da yapıldı.

Neve Şalom Sinagogu 1 Mart 1992 Pazar günü öğleden sonra da iki teröristin bombalı saldırısına hedef oldu ise de önceden alınan önlemler sayesinde bir hasar meydana gelmediği gibi, suçlular da yakalandı.

Bu olaydan sadece üç gün önce Neve Şalom çok anlamlı bir törene sahne oldu. 500 yıl önce bağnaz yönetimlerce yurtlarından kovulan Sefarad yahudileri'nin torunları tarafından, Türk topraklarına kabul edilerek kendilerine kucak açılışının 500. yıldönümünde Türk ulusuna şükran duygularını ifade eden bir Şükran Duası okundu. Devlet ve yerel yönetim temsilcileri ile yabancı misyon şeflerinin yanı sıra İstanbul Müftüsü Selahattin Kaya, Rum Ortodoks Patriği, Ermeni Katolik Patriği, Vatikan temsilcilerinin de yer aldığı ve kalabalık bir cemaat topluluğunun doldurduğu Sinagog'da bu satırların yazarı, yaptığı konuşmasında şöyle diyordu:

"Tüm dünyanın özlediği evrensel ve kalıcı barış Türk ulusunun sevgi ve barış anlayışının yer yüzünde yaygınlaştırılması ile sağlanabilir. Hedefimiz geleneksel Türk insancıllığını tüm dünyaya duyurmaktır."