Battânî, Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battânî (858, Harran - 929, Samarra yakınlarındaki Kasr el-Cis kazası) Latince Albategnius, Albategni ya da Albatenius olarak bilinen, Müslüman astronom, astrolog ve matematikçidir.
Şanlıurfa'nın Harran İlçesi'nde doğmuştur.
Çağımızın ileri seviyedeki astronomi bilginlerine göre; sağlamlık ve dakik hesaplamaları sebebiyle ilk gerçek astronomik cetvel (ci, almanak) hazırlayan alimdir.
Bu cetvelleri hazırlarken o devirlerde henüz teşekkül etmeye başlayan trigonometri ilmini mükemmel bir şekilde kullanmıştır.
Hatta küresel trigonometri ilim dalını kurmak şerefi ona ait olduğu gibi, trigonometriyi astronominin hizmetine ilk defa koyan da odur.
İlmi çalışmalarda sadece teoriler ortaya atmakla kalmayan Bettani, teorilerini son derece ilmi bir hassasiyetle deneye tabi tutmuştur.
Güneşin dünyadan en uzak bulunduğu noktadaki hareketlerini keşfetmiş, güneşin yörüngesinin eğimi ve dünyanın dönüş eksenindeki değişmeler için hassas dengeler bulmuştur.
"Beşer, Allah'ın birliğini isbata, O'nun emsalsiz büyüklüğüne, yüce hikmetini, muazzam kudretini ve eserinin mükemmeliyetini anlatmaya yıldızlar ilmi sayesinde muvaffak olur" diyen Bbettani, bunu söylemekte haksız değildi.
Kur'an, "Göğe bakmazlar mı?" (88/16) buyuruyordu.
Allah Rasulü de; "Allah sonsuz ilim ve kudretiyle gök ve yerleri yaratmıştır; karanlık ile ışık, O'nun varlığını hatırlatır.
O'nun ilmi gök ve yeri kuşatmıştır" diyordu.
Kitab'z-Zic'in mukaddimesinde, kendinden öncekilerin çalışmalarına gördüğü hata ve ihtilaflar yüzünden böyle bir kitap yazmaya ihtiyaç duyduğunu ifade eden Bettani, bu kitabında mevcut teori ve istidalleri yeni gözlemlere dayanmak suretiyle ıslah edip geliştirdiğini belirtmektedir.
Bu arada, şerh, tenkit, ıslah ve ilavelerini kaleme almadan önce el-Mecisti'den yaptığı bütün iktibasları da büyük bir titizlikle kaydetmiştir.
Elli yedi "bahis"ten meydana gelen bu eserin ilk bahislerinde pratik tarifler verilmiş ve problemler ortaya konulmuştur.
Bettani, 3.bahiste kendi trigonometrik fonksiyonlar teorisini geliştirmiş, 4.bahiste kendi gözlemlerini vermiş, 5-26.bahislerde çoğu astrolojik yorumların izahı için tertiplenmiş olan pek çok küresel astronomi problemini etraflı şekilde ve büyük bir vukufla münakaşa etmiş, bu arada da ortografik projeksiyon prensiplerine dayanan yeni düşüncelerini açıklayıp, küresel trigonometriye yeni çözümler getirmiş ve ayrıca ilim alemine küresel trigonometrinin temel teoremlerinden olan "kosinüs teoremi" gibi çok önemli bir yenilik kazandırmıştır.
Batlamyus'un güneş, ay ve gezegenlerin hareketlerine dair teorisi 27-31.bahislerde ele alınmış, 32.bahiste çeşitli takvimlerde bunların her birindeki tarihlerin diğerlerine çevrilmesi anlatılmış, 33-48.bahislerde tabloların kullanılışları tarif edilmiş, 49-55. bahislerde astrolojinin esas meseleleri ele alınmış, 56. bahiste bir güneş saatinin, 57. bahiste ise bazı astronomi aletlerinin yapımı anlatılmıştır.
Batlamyus kinematiğine karşı genelde açık bir tenkit tavrı takınmamış. olmakla beraber, Bettani, Batlamyus'un ortaya koyduğu pratik sonuçlar hakkında ciddi bir şüphenin delillerini ortaya koyarak, onun güneş apojesinin veya ekliptik eğiminin değişmezliği iddiası gibi yahut gezegen hareketlerinin ana parametrelerinde yaptığı yanlışlıkları gibi pek çok hatasını bazen açıkça, bazen de zımnen düzeltmiştir.
İslâm astronomları ekliptik eğiliminin değişimi konusuyla hayret verecek kadar erken tarihlerde ilgilenmeye başlamışlardır.
Bu değişimin yılda 0.5 saniye mertebesinde pratik değeri olmayan bir farkla vuku bulduğu söylenirse, bu bilginlerin ilmi dikkat ve hassasiyetlerinin derecesi daha iyi anlaşılmış olur.
Bettani'nin bu konudaki çalışmaları ne ilktir, ne de bir istisnadır.
Fakat onun modern formule tam anlamıyla uyan 23 derece 35 derece değerini bulurken, takip ettiği yolu dikkatle anlatması önemlidir.
Bettani, itidal noktalarının gerilemesi için de 66 yılda 1 derece değerini bulmuş ve tropik seneyi 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak hesaplamıştır ki, bu değer de 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye olan gerçek değere çok yakındır.
M.Charles, "Geometride Metodların Tarihi Görünümü" adlı eserinde, Bettani'den söz ederken, onun sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi olduğunu ifade eder ve bu tabirleri güneş saati hesaplamasında bulduğunu, ona uzayan gölge adını verdiğini, buna modern geometride "tanjant" dendiğini belirtir.
Bettani'nin senelerce önce ileri atıp kullandığı buluşları Batı, asırlarca sonra kullanabilmiş ve onlara sahip çıkmıştır.
İslâm Tarihi Araştırmacıla rından Profesör Philip K.Hitti, "Muhtasar Arap Tarihi" adlı eserinde şunları kaydeder:
"Şüphesiz matematik bilginleri tanjant hakkında Bettani'den ancak beş asır sonra bilgi sahibi olabildiler.
(Alman astronom ve matematikçisi) Rogiomanus (1436-1476) bununla müşerref olduğu halde ondan bir asır sonra yaşayan Kopernik (Copernicus, 1473-1543) bunu tanımıyordu."
Paris İslâm Enstitüsü eski profesörlerinden Jacques Risler'e göre;
Yeni trigonometrinin gerçek mucidi Bettani'dir.
Batı'ya trigonometriyi o öğretmiştir.
Batı'da bu konuya ait ilk bilgiler ona aittir.
Trigonometrik bağlantıları bugün kullanılan şekliyle formülleştiren odur.
Onun sayesinde trigonometri Batılıların anlayıp kullanabileceği bir şekle girmiş ve yaygınlaşmıştır.
Özetle söylemek gerekirse;
- Trigonometrinin mucididir.
- Trigonometrinin temel teoremlerinden olan "kosinüs teoremi" gibi çok önemli bir yenilik kazandırmıştır.
- Sinüs, Cosinüs ve Tanjantı ilk defa Bettânî kullanmıştır.
- *Bettani, 1 seneyi 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak hesaplamıştır. (Gerçek değer 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye)
- Bilime Yön Veren İslam Alimleri, 1996, 1.Cild, S.116, 117, 118.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder