Aynalı Çarşı

Aynalı Çarşı ve Tarihi

TARİHÇE:
1889 yılında İkinci Abdülhamid’in padişahlığı sırasında, Çanakkale’nin önde gelen Yahudi ailelerinden birinin üyesi İlya Halyo tarafından inşa ettirilmiştir. Doğrulanamayan bir iddia ise çok daha önceleri yapıldığıdır. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Çarşı’dan söz edilmektedir. İlya Halyo ise sözkonusu çarşıyı onartmış ve kullanıma açmış olabilir.
Çarşı Mart 1915’de Gelibolu çıkartması sırasında bombardıman ve yangınlarla tahrip olmuş. 1918-1921 yıllarında İngilizlerin Çanakkale’yi işgali sırasında, İngilizler atlarının barınacağı mekan olarak “Aynalı Çarşı’yı uygun görmüşler ve “ahır” olarak kullanmışlardır.
1921’den sonra bir dönem, giriş kapısı dışında büyük ölçüde yıkık kalmış ve çarşı olarak kullanılmamıştır. Resmi kayıtlarda bedesten arsası olarak yer almaktadır. Daha sonra arsaya 14 dükkan inşa edilmiştir.

1934’de Yahudilere yönelik saldırı ve yağma olayları sırasında kapının üzerinde yer alan kitabe sıvayla kapatılmış, 1967 yılında Sadi Fenercigil’in başkanlığında sırasında temizlenmiş ve bugünkü görünümü ortaya çıkmıştır. Aynı yıl kadastro uygulaması yapılarak çarşının krokisi çizilmiştir.
Aynalı Çarşı “Aynalı” mı ? (Sözcük Kökeni) :
Çarşı içinde eskiden atlar için koşum ve süs eşyası yapan dükkanlar yer alıyordu. “Ayna” denilen “at gözlüklerinin” çarşıda satılmasından dolayı bir tür benzetme olarak “Aynalı Çarşı” adının kullanılmakta olduğu sanılmaktadır. Bu durumda bugün mevcut çarşının girişine yerleştirilen büyük boy aynalarının Çarşı’nın özgün yapısıyla ilgisi bulunmamaktadır.
“Çanakkale içinde Aynalı Çarşı
Ana ben gidiyom, düşmana karşı…”
Türküyü ilk kez Çanakkale Savaşlarına katılan Kastamonulu bir askerin söylediği bilinmektedir. Buradan daha Birinci Dünya Savaşı sırasında “Aynalı Çarşı” olarak anıldığı anlaşılabilir.
Kitabe :
Çarşı Caddesi üzerinden yürüyerek Aynalı Çarşı yönüne ilerlendiğinde Çarşının giriş kapısının üzerinde yer alan beyaz mermer kitabe gelenleri karşılar. Üst iki satırı “talik” yazı tarzındadır. Sol alt köşede İbranice yazı yer almaktadır.
Kitabe de:
Birinci satır :
Sultan-ı mâ adelet-i unvan-ül Gazi Abdülhamid-i Sani Efendimiz Hazretlerinin saye-i ihsaniye-i
İkinci satır :
Eser-i gayret-i perverde tebaa-i sadıka-i Müseviyye’sinden
İlya Halyo bendelerinin yaptırdığı çarşı-yı dil-nişindir.
Sene Hicri Muharrem 1307 (1889)
Türkçesi :
Birinci satır :
Adaletliliği ile tanınan Sultan Gazi İkinci Abdülhamid Efendimiz Hazretlerinin lütuf ve sahip çıkmalarıyla.
İkinci satır :
Kendilerine bağlı, Musevi uyruğundan İlya Halyo kullarının çabalarıyla yaptırılmış ve gönülde yer tuta(cak)n çarşıdır.
Yıl Hicri Muharrem 1307 (Kasım-Aralık 1889) denilmektedir.
Eski Çarşının Yapısal Özellikleri :
Çarşının özgün durumuna ilişkin kayıtlar incelendiğinde tipik bir arasta özelliği gösterdiği ve İstanbul’daki Mısır Çarşısı’nın “minyatürü” olduğu anlaşılmaktadır. Birinci Dünya Savaşındaki bombardıman öncesinde, üzerinin küçük kubbelerden oluştuğu, kimi kubbelerde yer alan -hamamlardakine benzer biçimde- çokgen köşeli pencerelerle doğal aydınlatmanın sağlandığı belirtilmektedir. Elde edilen en eski tarihli (1960-1961) Aynalı Çarşı fotoğrafından (Belge No:2) anlaşıldığına göre Çarşının üzerinin daha sonra açık hale geldiği ve 1967’deki onarım sırasında bugünkü çatısının yapıldığı anlaşılmaktadır.
Çarşının ilk zamanlarda bugünkü durumunda olduğu kadar uzun olmadığı ve kapısından itibaren 14 dükkanı kapsayan “Bedesten arsası” olarak 5 Şubat 1946 tarihli tapu kayıtlarında yer aldığı görülmektedir.
(Kaynakça:Tarih Vakfı Aynalı Çarşının Restorasyonu için gerekli bulguları sağlamak üzere kısa araştırma –1997-)
Zamana Meydan Okuyan Çarşı :
“Çanakkale içinde bir kırık testi
Analar, babalar ümidi kesti.”
Çarşı konumu nedeniyle kent içinde en yoğun yaşanan ve üretilen mekanların ortasında kalmaktadır. Bu yoğun ve hareketli tempo Çarşı üzerinde yapıcı değil, her zaman yıkıcı bir etki yaratmış, değişen ihtiyaç ve kullanım farklılıklarıyla Çarşı özgün yapısından iyice uzaklaşmıştır. Çarşıya yönelik yazılı kayıtların neredeyse yok sayılabilecek kadar az olması ve yıllarca kapsamlı bir inceleme ve araştırmaya konu olmaması, yapısal durumu hakkında tam bir karara varılmasını zorlaştırmaktadır. Ama her zaman Çarşı kent için kullanım sıklığına sahip, önemli ve yaşayan bir merkez olmuştur.
Çarşının özgün mimarisinden günümüze ulaşan giriş kapısı ve kitabesidir. Çarşı Caddesi yönünden giriş kapısı altından geçilerek her iki tarafı boy aynaları ile kaplı 5m’lik koridora girilir. Koridor boyunca züccaciye, tekstil gibi ürünlerin satıldığı dükkanlar sıralanmıştır. Çatı ışık alması için -hiç de bu Çarşıya yakışmayan- şeffaf ondülinle örtülüdür. Çarşının haç vari şeklinde ikinci kısımda koridorun bir yanında aktarlar, diğer yanında ise manavlar, kokular ve renklerle sizi karşılar. Bu dükkanların üzerleri kiremit çatı ile örtülü ve çarşı içi hafif loştur.
Çarşıya giriş, ana giriş kapısı haricinde tüm yönlerden sağlanmaktadır. Doğu yönündeki giriş boyunca sonradan oluşmuş üç yanı kapalı bir meydan yer almaktadır. Bu meydana bakan dükkanlarda da tekstil, zücaciye, tuhafiye gibi ürün satışları yapılmaktadır. Bu haliyle orijinal mimari ögelerini kaybeden çarşı, yardıma muhtaç ve tarihi misyonundan uzak bir görünümdedir. Aynalı Çarşı ziyaretçilerinde de tam bir düş kırıklığı yaratmaktadır.
Kimliğini arayan Çarşı :
Çanakkale kentinin sembolü özelliğini sadece sözle değil, fiziki olarak da yerine getirebilmesi için, Aynalı Çarşı 1994 tarihinde başlayan Koruma ve Yaşatma çalışmalarında en önemli değerlerden biri olarak kapsama alınmıştır. Fakat projelerin uygulamaya geçirilmesi her zaman belli bir süreç ve mücadele gerektirir. Aynalı Çarşı projesinin de kaderi aynı olmuştur. Sivil insiyatifin ve Çanakkale Belediyesi’nin bu mücadele de aynı safta yer alması fikirden üretime, üretimden uygulamaya birlikte çalışılması projenin hayata geçirilmesi için süreyi kısaltsa da, proje onayı, gerekli finansmanın sağlanması zaman almış, Haziran 2000 tarihinde Edirne Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulunun projeyi onaylaması ile projenin ilk adımı tamamlanmıştır. Daha sonra projenin uygulanması için gerekli finansmanın sağlanmasına çalışılmıştır. Fakat Kültür Bakanlığı’ndan istenen fon konusunda olumlu bir yanıt alınamayınca, Çanakkale Belediyesi bu büyük ve önemli projeyi maddi ve manevi olarak üstlenmiş ve projenin uygulanmasına başlanmıştır.
RESTORASYON PROJESİ
Proje Prof. Dr. Ümit Serdaroğlu tarafından çizilmiş ve Edirne Kültür Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun 01.06.2000 tarih ve 6134 sayılı kararı ile onaylanmıştır. (Belge No:4-5)
Tek katlı, betonarme bir iskelet üzerine 50 adet dükkan, wc, güvenlik ve çay ocağı projelendirilmiştir. Çarşıya giriş mevcut durumuna uygun olarak dört yönden sağlanmaktadır. Ana giriş kapısı, vitraylar ve kitabe aslına uygun olarak korunmuştur. Diğer giriş kapıları ana kapıya benzer şekilde kemerli ve vitraylı olarak yapılmıştır. Giriş koridorları genişlikleri ve işlevleriyle kullanımlarını sürdürmektedir. Dükkanlar 15-30m2 arası değişen alan büyüklüklerinde, mevcut dükkan büyüklüklerine göre projelendirilmiştir. Kemerli giriş kapıları ile dükkanlara girilmektedir. Kapılarda ahşap doğrama çerçeve, kemer ve sütunlarda ise Assos taşı kullanılmıştır. Koridorlar ve dükkanların zemini doğal taş kaplanacaktır.
Çarşı alaturka, eski tip kiremit çatı ile örtülü olarak planlanmıştır. Çarşının ışık alması için çatının her iki yanında dikdörtgen pencereler açılmıştır. Çatı her iki tarafa eğilimlidir. Eski çatı ile ilgili görsel bir kanıt bulunamaması en basit şekilde çatı çözümünün yapılmasının doğru olacağı sonucunu ortaya çıkarmıştır.
İNŞAAT AŞAMALARI
Aynalı Çarşı inşaatının yapımı üç aşamalı olarak sürdürülmüştür. I.Etap çarşının doğu girişinde bulunan meydanı da kapsayan ,manavların yerleştiği alandır. Bu alanda 11 adet dükkan yer almaktadır. Bu dükkanların yapımına 24.01.2001 tarihinde başlanmıştır. Maliyeti 57 000 YTL.dir. Aynı yıl içinde dükkanlar tamamlanarak hizmete açılmıştır.
Aynalı Çarşı II. Etabı Çarşının kuzey girişinde Hamdi Bey Sokağa bakan kısımda yer alan 21 adet dükkanı kapsamaktadır. 03.01.2003’de yapımına başlanmıştır. Maliyeti 320 000 YTL.dir. ve 27.05.2004 tarihinde inşaatlar tamamlanarak açılışı yapılmıştır.
Aynalı Çarşı III. Etap ise Çarşı Caddesi girişindeki ana bölümü kapsamaktadır. Projeye uygun olarak bu alanda 18 adet dükkan bulunacaktır. III. Etapta Belediyemize ait mülkiyetler çeşitli kanun değişiklikleri nedeniyle Vakıflar Genel Müdürlüğüne geçmiştir. Mülkiyet ile ilgili sorunların çözülebilmesi için uzun bir hukuki süreç devam etmiştir. Bu sürecin sonunda mülkiyetler Vakıflar Genel Müdürlüğünde kalmış fakat Belediyemizce Projenin tamamlanılarak Çarşının kente kazandırılabilmesi için, Aynalı Çarşının restorasyonu yapılarak Restore et-İşlet-Devret modeli ile Vakıflar Genel Müdürlüğünden kiralanması talebinde bulunulmuştur. Yapılan talep Vakıflar Genel Müdürlüğünce uygun bulunmuş ve Vakıfların mülkiyetindeki parseller 15 yıl süre ile Çanakkale Belediye Başkanlığına projenin yapımı ve belirlenen bedel ile kiralanmıştır. Kiralamaya ilişkin protokol Haziran 2005’de Belediye Başkanımız Sayın Ülgür Gökhan ve Vakıflar Bölge Müdürü Bilal Gürer tarafından imzalanmıştır. Bu çalışmalar sonrasında ihale çalışmaları tamamlanmış ve 2006 yılı başında 875 000 YTL. bedelle III. Etabın yapımına başlanmıştır. Yapım çalışması 12 ay gibi bir sürede Şubat 2007 de tamamlanacaktır.18 Mart 2006 tarihinde Çarşının açılışının yapılması hedeflenmektedir.
Aynalı Çarşının Çanakkale’nin sembollerinden biri olduğu dikkate alınarak, kente ve kentliye yakışır, eski Çarşıya benzer ama modernize edilmiş, malzemesi ve yapımı ile doğal, özgün bir Çarşı oluşturulabilmesi için eldeki imkanlarla çalışmalar sürdürülmektedir. Çalışmalarda kentlinin desteği ve görüşü halka açık yapılan toplantılarla tespit edilmektedir. Ayrıca malzeme seçimi yapılırken Aynalı Çarşı da mini bir referandum yapılmış, doğal yöresel taşlardan hangisinin tercih edildiği tespit edilmiş ve çalışmalar bu yönde şekillendirilmiştir. Biten dükkanlarda kullanılacak tabela gibi detaylara ilişkin çalışmalar yapılmış, dükkan sahiplerinin ve sivil insiyatifin düşünceleri alınmış ve tabela seçimi bu kıstaslara göre yapılmıştır.