Bîrûnî (4 Eylül 973 Kat - 13 Aralık 1048 Gazne), İslam'ın Altın Çağı'ndaki çalışmaları ile bilinen hezârfen.
Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Bîrûnî'dir.(ابو الريحان محمد بن احمد البيروني).
Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer.
Astronomi, matematik, doğa bilimleri, astronomi, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
Bîrûnî, Orta Asya'da tarihi bir bölge olan Harezm'de doğdu.
Küçük yaşta babasını kaybetti.
Harezm'de Afrigoğulları (Âl-i Irak) hanedanı tarafından korundu.
Sarayda matematik ve astronomi eğitimi aldı.
Buradaki hocaları İbn-i Irak ve Abdüssamed bin Hakîm'dir.
Bu devirde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı.
Harezm, Me'mûnîler hanedanının yönetimine girince Bîrûnî de İran'a giderek bir süre burada yaşadı.
Daha sonra ise Ziyârîler tarafından korunmaya başlandı.
El-Âsârü'l-Bâkıye adlı kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır.
İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve Ebu'l Vefâ ile astronomi ve astroloji üzerine çalışmaya başladı.
1017'de Gazneli Mahmut, Harezm'i zapt ettiğinde Bîrûnî de Gazne şehrine gelerek burada Gazneliler'in himayesine girdi.
Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un Hindistan seferine katıldı.
Burada Hint bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hint ülkesi alınınca da Nendene şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti.
Sanskritçeyi öğrenerek Hint toplumunun hayatı ve kültürü üzerine çalıştı.
Buradan tekrar Gazne şehrine döndü ve hayatının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı.
Bu devir Bîrûnî'nin en verimli zamanı sayılmaktadır.
Uzun zamandır hazırladığı Tahdîdu Nihâyet'il Emâkin adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayımladı.
Astronomi üzerine yazdığı Kanûn-i Mes'ûdî adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu Sultan Mesud'a ithaf etmiştir.
Birûni 13 Aralık 1048 yılında ölmüştür.
Biruni'nin, hassaten tabii ve matematik ilimlerdeki başarısı ve orijinalliği göz alıcıdır.
Aynı başarıyı gösterdiği beşeri ilimler ve dinler tarihi sahasında onun ilmi tavrında objektiflik ilkesinin belirgin tarzda kendini gösterdiği alanlardır.
Bu genel ilmi çerçeve içinde Astronomi, Aritmetik, Hendese (Geometri), Fizik, Kimya, Tıp, Eczacılık, Tarih, Coğrafya, Filoloji ve Etnolojiden Jeodezi, Botanik, Mineraloji, Dinler ve Mezhepler Tarihine kadar otuza yakın bilim dalında çalışmalar, buluşlar gerçekleştirmiş olan Bîrûnî, yoğun ilmi faaliyetinin yanı sıra dini hassasiyetini daima korumasını bilen bir şahsiyettir.
Onun tükenmek bilmeyen araştırma gayretini, taviz vermez objektiflik endişesini ve çok samimi dini duyguları kendi şahsında başarıyla dengelediği öncelikle belirtilmelidir.
Dünyanın hem kendi ekseninde döndüğü gibi, güneşin çevresinde de döndüğünü ve yuvarlak olduğunu ilk olarak Bîrûnî açıklamış, küre şeklinde haritasını çizmiştir.
İlim dünyasının ancak 20. yüzyılda anlayabildiği, güneşin sabit olmadığı gerçeğini Bîrûnî, 1000 yıl önce yazmış, güneşin hareketi ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürmüştür.
Güneş, ay ve dünyanın hareketleri ile ilgili günümüzde de kabul edilen doğru bilgileri vermiştir.
Dr. Sigrid Hunke, Bîrûnî için "Güneş merkezli gezegenler sistemini, Kopernik'ten 500 yıl evvel tesbit etmiştir." demiştir.
Newton'dan 700 yıl önce Bîrûnî, "Dünya dönüyorsa, ağaçlar ve taşlar yerlerinden niçin fırlamıyor?" sorusuna;
"Bu durum dünyanın dönmesi ile ilgili teorimizi çürütemez.
Çünkü her şey dünyanın merkezine doğru düşer.
Bundan, dünyanın merkezinde bir çekim alanı olduğu sonucu çıkar.
İşte bu yerçekimi, yeryüzündeki her şeyin fırlayıp gitmesini önler" cevabını vermiştir.
Ayrıca, Piscart ve Newton'dan 700 yıl evvel, dünyanın çapını günümüz modern aletleri ile yapılan ölçümlerden sadece 15 km. farkla hesaplamıştır.
Bu ölçümü yaparken uyguladığı, günümüzde de geçerliliğini koruyan yöntem, Batı'da "Bîrûnî Kuralı" olarak isimlendirilmiştir.
Kendi icadı olan bir aletle 23 katı, 6 da sıvı maddenin özgül ağırlığını, sıcak su ile soğuk su arasındaki özgül ağırlık farkını ölçmeyi başarmıştır.
Bîrûnî'nin bulunduğu değerlerle günümüzde bulunan değerler şöyledir:
(İlk rakam Biruni'nin bulduğu, ikincisi günümüzdeki değer)
Altın 19.26 (19.26);
Bakır 8.92 (8.85);
Kurşun 11.40 (11.35);
Demir 7.82 (7.79);
Zümrüt 7.23 (7.23)
Bileşik kapları ve artezyen kuyularının hidrostatik prensiplerine dayalı çalışmalarını açıklamıştır.
Tabiattaki kanunların değişkenliğini ortaya çıkarma metodunu, Bîrûnî'den yaklaşık 600 sene sonra Galileo da paylaşmıştır.
Işığın ve sesin hızının bulunduğu, ışık hızının sesinkinden daha fazla olduğunu yazan Bîrûnî'dir.
Görme olayının cisimlerden göze doğru gelen ışınlar nedeniyle gerçekleştiğini de Bîrûnî yazmıştır.
Bugünkü Arabistan çölünün denizin çekilmesiyle meydana geldiğini; buna kazıda çıkan taş ve fosillerin delil olduğunu ifade etmiştir.
İndus vadisinin de alüvyonlarla dolmuş eski bir deniz havzası olduğunu belirtmiştir.
Tahdidü Nihayeti'l-Emâkin adlı eserinde, jeolojiyle ilgili enteresan bilgiler sunmaktadır.
Bîrûnî'nin botanikle de ilgilendiğini görüyoruz.
Geometriyi botaniğe tatbik etmiş, bitki ve hayvanlarda üreme konularına temas etmiş, kuşlarla alakalı enteresan gözlemlerde bulunmuş, çiçeklerin yapraklarının sayısı hakkında görüş ortaya koymuş, çiçek yapraklarının 3, 4, 5, yahut 18 olabileceğini, fakat hiçbir zaman 7 veya 9 olamayacağını ifade etmiştir.
O, aynı zamanda iyi bir doktordur.
Yunan ve Hind tıbbına vakıftır.
Sultan Mes'ud'un gözünü tedavi edebilecek kadar da mütehassıstır.
Sesle telkin hususundan bahsetmiş, en esaslı tedavi yolunun "Rûhânî Tıp" dediği ahlâk yoluyla tedavi olduğunu ifade etmiştir.
Es-Saydele adlı kitabında, eczacılıkla doktorluğun sınırlarını çizmiştir.
Aynı eserde, ilaçların yan tesirlerini dikkate almak hususunda şu satırlara yer vermiştir:
"İlaçların her birinin haiz oldukları özellikler ve tesirleri, bunların fayda ve zararlarını bilmeli ve ona göre hareket edilmelidir."
Eczacılığı başlı başına bir ilim haline getirip, hekimlikle eczacılığı kesin sınırlarla o ayırmıştır.
Kaynaklar:
- Bilime Yön Veren İslam Alimleri, 1996, 1.Cild, S.209,129/141.
- https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%AEr%C3%BBn%C3%AE
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder