Tam adı Bediuzzaman Ebu'l-Izz İsmail bin Er-Rezzâz El-Cezerî'dir.
Hayatı hakkında, kitabının girişindeki kısa açıklamanın dışında bilgi yoktur.
1181-1206 yılları arasında Amid'de (Diyarbakır) Artuklu hanedanının himayesinde bulunduğu söylenen Cezeri, 1205'te tamamladığı Kitab fi ma'rifeti'l-hiyeli'l-hendesiye adlı meşhur eseri Emir Nasîruddîn Mahmud'un isteği üzerine kaleme almıştır.Cezeri lâkabıyla şöhret bulmasının sebebi, Cezire (ada) denilen Dicle ile Fırat arasındaki bölgede doğmuş olmasıdır.
Artuklu Türklerindendir.
Diyarbakır'da dünyaya geldi.
Cezeri, sadece otomatik sistem kurmakla iktifa etmeyip, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştır.
Aradan 800 yıl gibi bir zaman geçtikten sonra sibernetiğin babalarından sayılan İngiliz Nöroloji Profesörü Dr.Ross Ashby, ancak 1951'de "Üstün Denge Durumu"nu ortaya atabilmiştir.
Ve ancak ilk defa o zaman otomatik olarak işleyen sistemlerin üstünde bunları kontrol eden sistemlerden söz edebilmiştir.
Her ne kadar Fransızlar, sibernetik ve elektronik sistemin Descartes (1596-1650) ve Pascal'la (1623- 1662), Almanlar Leibniz'le (1646-1716), İngilizler de Roger Bacon'la (1214-1294) başladığını söylerlerse de, gerçekte Cezeri, bu fikri, ilim dünyasına takdim eden ilk bilgin olarak karşımıza çıkmaktadır.
Günümüzden 800 yıl evvel, bugünkü Diyarbakır yöresinde yaşayan Artuklu Türklerinin hükümdarı Mahmud, "Ben abdest alırken ayaklarıma su döken hizmetçilerimin bana hakları geçiyor" diye düşünerek rahatsız olur.
Ve sarayın başmühendisinden bu işe bir çare bulmasını ister.
Bir süre sonra mühendis, abdest suyu döken bir robot yapmayı başararak, bunu hükümdara sunar.
Robot, elinde tuttuğu testiden hükümdarın abdest alabileceği şekilde elini, kolunu oynatarak su dökebilmektedir.
O güne kadar görülmemiş bu mühendislik harikası karşısında hükümdar, hayretler içinde kalır.
Bu eserin mucidi Cezeri'den başkası değildir.
Hükümdar, onun çalışmalarına büyük destek olur.
Cezeri de kendi kendine öten tavus kuşları, robot filler, uzatılan bardaklara şerbet döken, bardak dolduğu zaman da kendi kendine duran kadın robotlar gibi 50 değişik buluşla hükümdarın bu desteğinin karşılığını fazlasıyla verir.
Cezeri'nin mühendislik harikaları kâğıttan maketlerinin yapılması, su akıtan savakların ayar edilmesi, çarpılmayı en az indirmek için ahşabın tabakalar halinde kullanılması, gerçek manada emme borusunun kullanılması, suyunu belli bir zaman aralığı ile boşaltan kaplar ve daire sektörü dişliler.
Bunlardan bir kısmının yüzyıllar sonra Avrupa'da adeta yeniden keşfedildiği, bilinen tarihi bir gerçektir.
Mesela, kapalı kum kutuları ile döküm, Avrupa'da 1500 yıllarında başlamıştır.
Konik vanalardan ilk söz eden Leonardo da Vinci'dir.
Su saatinde seviye kontrol cihazına benzer ve buhar kazanlarında kullanılacak bir aletin patenti, İngiltere'de 1784 yılında alınmıştır.
Kitabü'l Hiyel, 1974 yılında Dortrecht ve Boston'da "Al-Jazari's Book of Knowledge of Ingenious Mechanigal Devices" adıyla Donald R. Hill tarafından İngilizce'ye tercüme edildi.
Eserin bazı parçaları da Almanca'ya çevrildi.
Maalesef kendi ilim adamımızın bu kıymetli eserini henüz Türkçe'ye tercüme edebilmiş değiliz.
Bundan dolayı da otomatik makinelerin çalışması hakkında teferruatlı malumata sahip bulunmuyoruz.
Cezeri'nin, kitapta tarif ettiği makinelerden birkaç tanesi, Wiedemann tarafından yapıldı ve başarıyla işletildi.
Makineler, halen Almanya'nın Erlangen Üniversitesi'nde bulunmaktadır.
Aynı zamanda bugün, İngiliz ve Amerikalılar da bu makinelerden faydalanarak yeni eserler ortaya koyma çabasındadırlar.
Ayrıca, ülkemizde İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü, Cezeri'nin kitabındaki şekillerin aslına sadık kalarak, tavuskuşlu su saatini yapmayı gerçekleştirmiştir.
Cezeri'nin yaptığı makine parçalarının bir kısmına kendisinden 200-350 yıl sonra yaşayan Giovanni de Donti ve Leonardo da Vinci'de rastlanmaktadır.
Son söz olarak diyebiliriz ki, Cezeri, ilim tarihine sibernetiğin kurucusu olarak kaydolmuştur.
Kaynaklar:
- Bilime Yön Veren İslam Alimleri, 1996, 1.Cild, S.187/193.
- https://islamansiklopedisi.org.tr/cezeri-ismail-b-rezzaz
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder